De kracht van zelfreflectie: Lessen van een 5-jarige

Op een rustige avond, terwijl ik naast mijn vijfjarige kleuter lag, begon ons gebruikelijke avondritueel. Ik stelde hem een vraag die net zo vertrouwd was als het instoppen zelf:

Ik: "Heb je een leuke dag gehad?"

Nog voordat hij een woord kon zeggen, wist ik het al - "Nee, het was saai."

Mijn kleuter: "School is saai."

Dit riedeltje herhaalt hij al meer dan een jaar. Onlangs hoorde ik het een van zijn vriendjes ook zeggen:

Vriendje: "School is saai!"

Auch! Is dit het refrein dat we nog de komende 15 jaar zouden horen? Ik mag hopen van niet...

De Geruststellende Waarheid

Ze vinden het eigenlijk niet echt saai, hoor. (Oef)

Ze blijken zich te pletter te amuseren. Ze worden uitgedaagd op hun niveau, zijn hongerig naar meer en spelen tot ze erbij neer vallen.

Wat is er dan wel aan de hand?

De Kunst van Zelfreflectie

De schijnbaar onschuldige vraag 'Hoe was je dag?' is hartstikke moeilijk. Niet alleen voor kinderen trouwens. Hoe beantwoord jij die vraag gewoonlijk? Gesteld dat je ze al oprecht zou willen beantwoorden. Moeilijk, toch?

Zelfreflectie is een belangrijke vaardigheid, zeker als we kinderen en jongeren willen helpen hun eigen leren (en leven) meer in handen te nemen.

Zelfreflectie is echter ook een behoorlijk moeilijke vaardigheid.

Dat wil niet zeggen dat kinderen (zelfs vijfjarigen) het niet zouden kunnen.

Dat kunnen ze heus wel.

Het wil wel zeggen dat we hen wat op weg moeten helpen.

En één manier om dat te doen, is onze vraagstelling aanpassen.

Wat als we het wat concreter maken?

Ik: Wauw, zo'n saaie dag weeral. Weet je, ik kan het eigenlijk moeilijk geloven. Wat heb je vandaag precies gedaan dan? In welke hoeken heb je vandaag allemaal gespeeld?

Mijn kleuter: Niet met de voetbaltafel. Dat mocht niet. ... Oh, ik mocht met de iPad spelen, mama! En ik had het coolste spel van allemaal!

Ik: Echt? Wat nog?

Mijn kleuter: Ik speelde met Arjan met de Lego. We hadden een kooi en zetten daar het gevaarlijkste dier in dat we hadden: een ijsbeer! Ze hebben op school zo'n doos Lego als ons, mama!

Zijn stem ging de hoogte in, zijn ritme versnelde. Hij begon erbij te lachen.

Door concretere voorbeelden naar boven te halen, kon mijn kleine man fragmenten van zijn dag terug herbeleven.

Ik: Hé, maar... dat klinkt wel als heel erg saai, toch?

Mijn kleuter: Neen! (Gibber)

Ik: Weet je, ik had je denk ik een te moeilijke vraag gesteld. Ik weet ook niet zo goed wat vertellen als jij me vraagt hoe mijn dag ging. 's Avonds ben ik moe en weet ik niet altijd meer precies wat ik deed. Maar als ik dan eventjes bedenk wie ik heb gezien vandaag en wat ik precies deed, dan weet ik het weer beter. Net zoals jij. Jij vond daarnet twee dingen die toch leuk waren. Hé, wacht eens,... wat waren ze weer?

(Heerlijk, hoe ze je geveinsde onwetendheid nog voor waar aannemen, toch?)

Mijn kleuter: de iPad en de Lego, mama!

Ik: Oh ja! Twee dingen die je precies wel heel erg leuk vond. Toch niet zo'n saaie dag dus!

De Tegenstrijdigheid

Wat een scherp contrast met zijn eerdere verklaring dat zijn dag saai was. Maar eigenlijk is dit dus niet zo verwonderlijk.

Vaak verwachten we van kinderen en jongeren dat ze 'in het algemeen' reflecteren over iets.

• Hoe ging je examen?

• Wat wil je volgende keer beter doen?

• Hoe was je dag?

• Duid een ☺ of een ☹aan op je huiswerkblaadje.

Waarom stellen we kinderen en jongeren deze vragen?

• Als ouder willen we natuurlijk graag weten hoe het met onze kinderen gaat. We stellen de vraag dus vaak meer voor onszelf.

• Op school willen we kinderen echter ook echt leren zelf reflecteren. We weten dat het hen zal helpen om hun leerproces bij te sturen als dat nodig is. Dan is het wel een goed idee om als leraar zelf te weten wat je met een bepaalde vraag wil bereiken.

(Poging tot) reflectie in de klas: reflectieblaadjes

Een veelgebruikt middel om leerlingen te leren reflecteren zijn reflectieblaadjes of smiley-systemen.

Hoor jij je leerlingen ook wel eens zuchten boven zo'n blaadje?

Toegegeven, we durven ze als leraren ook wel heel vaak inzetten, niet?

Uit het zuchten en zweten en vooral - de teleurstellende antwoorden op die blaadjes - leiden we al snel af dat leerlingen niet willen of niet kunnen reflecteren.

Maar stel dat...

• ...hun gezucht eerder veroorzaakt wordt door het zoveelste reflectieblaadje en niet echt door het reflecteren zelf?

• ... we door het geven van dat blaadje wel verwachten dat leerlingen kunnen reflecteren, maar het hen niet echt hebben aangeleerd?

• ...zelfreflectie wel verwacht wordt, maar het hen niet echt iets oplevert?

Stuk voor stuk interessante vraagstukken! Vraagstukken die we ook vanuit zelfregulerend leren kunnen beantwoorden.

Zelfreflectie is een (aan te leren) vaardigheid

Jawel, ook zelfreflectie is een zelfregulerende vaardigheid.

Leerlingen moeten zichzelf kunnen evalueren, oorzaken zoeken voor hun prestaties, omgaan met emoties die het naar boven brengt, en op een constructieve manier omgaan met de inzichten uit hun zelfreflectie. Best veel en ook wel pittig.

Tot slot

Mijn vijfjarige deed me nog eens stil staan bij het gemak waarmee we als volwassenen vaak heel moeilijke dingen van kinderen verwachten. Maar ook... dat als je dat plots door hebt, het kalf nog niet verdronken is. Een paar takeaways omtrent zelfreflectie bij jonge kinderen:

• Details Doen Ertoe: Het is moeilijk voor iedereen om te reflecteren op iets in algemene termen. Moedig kinderen (en jezelf) aan om te reflecteren op zeer concrete activiteiten. Sommige kinderen hebben het ook moeilijk om zich 's avonds concrete dingen te herinneren. Vraag dan naar rituelen in de klas die kinderen dagelijks doen: Heb je wat verteld/horen vertellen in het kringgesprek vanmorgen?. Of gebruik foto's van op de klasblog om het gesprek op gang te brengen. Of kijk eens in het weekverslag dat de juf/meester deelt voor een concreet aanknopingspunt.
  

• Aan zelfreflectie gaat wat vooraf: hoe beter je op voorhand weet waar je nadien op moet/wil reflecteren, hoe makkelijker dat zal gaan. Het stelt leerlingen in staat om al tijdens een taak of de dag stil te staan bij de vraag en eventueel al wat reflecties bij te houden. Concrete materialen helpen je terug te denken. Portfolio's kunnen daarvoor goed ingezet worden, maar denk eventueel ook aan een soort leerdagboek waar je leerlingen vraagt om op bepaalde tijdstippen (dicht bij of na een leertaak) over iets te reflecteren. Laat hen die reflecties vervolgens gebruiken om over grotere taken of projecten te reflecteren.
  

• Dankbaarheid: Ik vind het zelf niet zo'n leuke gedachte dat mijn kleuter al met het idee rondloopt dat school saai is. Zeker als hij dat eigenlijk niet echt meent. Door concreet na te denken over wat leuk was en daar dankbaar voor te zijn, hoop ik er stiekem een gewoonte van te maken om dat gevoel op te zoeken. Dankbaarheid blijkt immers een heel krachtige emotie! 🙏

---

♥♥♥

Vanuit 'At the Heart of Learning' helpen we leraren (en ouders) deze zelfregulerende vaardigheden - zoals zelfreflectie - in het dagelijks leven te ontdekken en bieden we handvaten om deze vaardigheden aan te leren. Zelfregulerende leervaardigheden zijn werkelijk overal om ons heen, klaar om te worden gezien en benut. Zo krijgt elke leerling of student de kans om het leren onder de knie te krijgen als en echte rock star. 🎸 En zie hier, onze missie bij At the Heart of Learning.

♥♥♥

Beeld gecreëerd door middel van Bing Image Creator